पाकिस्तानकडून अणूबॉम्बची धमकी आल्यास भारताची Nuclear Triad System ही प्रभावीपणे उत्तर देण्यास सक्षम आहे. यासाठी प्रथम हे समजून घेणे आवश्यक आहे की Nuclear Triad म्हणजे काय आणि ती कशी कार्य करते. त्यानंतर, भारत आणि पाकिस्तानच्या अण्वस्त्र क्षमतेची तुलना करून भारताची ही व्यवस्था पाकिस्तानच्या धमकीला कशा प्रकारे प्रत्युत्तर देऊ शकते हे पाहूया.
Nuclear Triad म्हणजे काय?
Nuclear Triad ही एक अशी संरक्षण प्रणाली आहे जी अण्वस्त्रे प्रक्षेपित करण्यासाठी तीन वेगवेगळ्या माध्यमांचा वापर करते:
- जमिनीवरून प्रक्षेपित केले जाणारे क्षेपणास्त्र (Land-based Missiles): उदा., भारताचे अग्नि मालिकेतील क्षेपणास्त्र.
- पाणबुडीतून प्रक्षेपित केले जाणारे क्षेपणास्त्र (Submarine-launched Missiles): उदा., INS अरिहंत सारख्या अणुशक्तीवर चालणाऱ्या पाणबुड्या.
- हवाई हल्ल्याद्वारे अण्वस्त्रे सोडण्याची क्षमता (Air-launched Nuclear Weapons): उदा., मिराज 2000 सारखी विमाने.
ही त्रिविध संरचना शत्रूला प्रथम हल्ला करूनही सर्व अण्वस्त्र क्षमता नष्ट करणे कठीण बनवते, कारण एका माध्यमावर हल्ला झाला तरीही इतर दोन माध्यमांद्वारे प्रत्युत्तर देता येते. यामुळे दुसऱ्या हल्ल्याची क्षमता (Second-strike Capability) सुनिश्चित होते, जी सामरिक संतुलनासाठी महत्त्वाची आहे.
पाकिस्तानची अण्वस्त्र क्षमता
पाकिस्तानकडे सध्या खालील अण्वस्त्र क्षमता आहेत:
- जमिनीवरून प्रक्षेपित केले जाणारे क्षेपणास्त्र: उदा., शाहीन मालिकेतील क्षेपणास्त्र आणि सामरिक (Tactical) अण्वस्त्रे, ज्यांचा वापर रणांगणात होऊ शकतो.
- हवाई हल्ल्याद्वारे अण्वस्त्रे: काही लढाऊ विमाने अण्वस्त्रे वाहून नेऊ शकतात.
- पाणबुडीतून प्रक्षेपित केले जाणारे क्षेपणास्त्र: पाकिस्तानने बाबर-3 सारखे क्रूझ क्षेपणास्त्र (SLCM) विकसित केले आहे, जे पारंपारिक पाणबुड्यांवरून प्रक्षेपित होते. परंतु त्यांच्याकडे अणुशक्तीवर चालणाऱ्या पाणबुड्या (SSBN) नाहीत, ज्यामुळे त्यांची समुद्री क्षमता मर्यादित आहे.
पाकिस्तानकडे पूर्ण Nuclear Triad नाही, कारण त्यांची पाणबुडी-आधारित क्षमता भारताच्या तुलनेत कमी प्रगत आहे.
भारताची Nuclear Triad क्षमता
भारताने आपली Nuclear Triad पूर्णपणे विकसित केली आहे:
- जमिनीवरून प्रक्षेपित केले जाणारे क्षेपणास्त्र: अग्नि-I ते अग्नि-V पर्यंतची क्षेपणास्त्रे, ज्यांचा पल्ला 700 ते 5,000 किमी आहे, ज्यामुळे पाकिस्तानसह इतरही देश लक्ष्य करता येतात.
- पाणबुडीतून प्रक्षेपित केले जाणारे क्षेपणास्त्र: INS अरिहंत आणि इतर अणुशक्तीवर चालणाऱ्या पाणबुड्या, ज्या K-15 सागरिका (750 किमी पल्ला) आणि K-4 (3,500 किमी पल्ला) सारखी बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रे प्रक्षेपित करू शकतात.
- हवाई हल्ल्याद्वारे अण्वस्त्रे: मिराज 2000, सुखोई-30 MKI आणि राफेलसारखी विमाने अण्वस्त्रे वाहून नेऊ शकतात.
भारताची ही त्रिविध संरचना पाकिस्तानच्या तुलनेत अधिक मजबूत आणि लवचिक आहे, विशेषतः अणुशक्तीवर चालणाऱ्या पाणबुड्यांमुळे, ज्या दीर्घकाळ पाण्याखाली राहून शत्रूसाठी शोधणे कठीण असते.
भारताची Nuclear Triad का प्रभावी आहे?
- अधिक विकसित संरचना: भारताकडे अणुशक्तीवर चालणाऱ्या पाणबुड्या आहेत, तर पाकिस्तानकडे फक्त पारंपारिक पाणबुड्यांवरून प्रक्षेपित होणारी क्रूझ क्षेपणास्त्रे आहेत.
- दुसऱ्या हल्ल्याची खात्री: त्रिविध संरचनेमुळे एका हल्ल्यात भारताची संपूर्ण अण्वस्त्र क्षमता नष्ट होऊ शकत नाही.
- सामरिक संतुलन: भारताची ही क्षमता दक्षिण आशियात स्थैर्य राखण्यास मदत करते, कारण पाकिस्तानला प्रथम हल्ल्याचे गंभीर परिणाम समजतात.
